ჩვენი გაზეთის წინა ნომერში (#9 (535), 29 მარტი - 4 აპრილი, 2010) გამოქვეყნებულ წერილს, „სტუდენტები ლექტორებს იცავენ“, გერმანიიდან გამოეხმაურა ქალაქ ფრანკფურტის გოეთეს სახელობის უნივერსიტეტში მოღვაწე ენათმეცნიერი, ჩვენი თანაქალაქელი ზაქარია ფურცხვანიძე, რომელმაც ელექტრონული ფოსტით გამოგვიგზავნა ეს ღია წერილი.
რედაქცია მზადაა, სურვილის შემთხვევაში, ბატონ ტარიელ ფუტკარაძის საპასუხო წერილიც დაბეჭდოს.ჩემო უმცროსო მეგობრებო, გამოგიტყდებით, ეპისტოლარული ჟანრი ჩემი უნარების სუსტ მხარეს წარმოადგენს. ეს იმის ბრალიცაა, რომ ბოლო, დაახლოებით ოცი წელი უნივერსალური მეცნიერული ენა-კოდის დახვეწას მოვანდომე, რომელიც თავისი უკომპრომისო ლაკონურობით გამოირჩევა. იმედია, ამ წერილში სათქმელს მაინც მოგაწოდებთ, რადგან მას ორგვარი ემოცია უდევს საფუძვლად: ქუთაისის სიყვარული და მისი უნივერსიტეტის კედლებისადმი მოწიწება. თქვენი წუხილიც რომ ანალოგიური გრძნობებითაა გაჯერებული, ეს დამატებითი მოტივია ჩემთვის.
შეგნებულად არ შევეხები გაზეთ „პოსტსკრიპტუმში“ (29/03/2010) დაბეჭდილ თქვენს განცხადებაში მოტანილ პუნქტებს. მე შევეცდები, დაგიხატოთ სურათი, რომელიც ეყრდნობა ერთი ევროპული უნივერსიტეტიდან და აქაური აკადემიური სფეროდან აღქმულ პერსპექტივას იმ ამბებთან დაკავშირებით, რაც აკაკი წერეთლის უნივერსიტეტში ჩატარებული ლექტორ-მასწავლებელთა კონკურსის შედეგების ირგვლივ დატრიალდა.
აკადემიკოს ავთანდილ არაბულისა და კომისიის მიერ მიღებული გადაწყვეტილება, უარი უთხრან ტარიელ ფუტკარაძეს უნივერსიტეტის აკადემიურ თანამდებობაზე დანიშვნასთან დაკავშირებით, არის ქუთაისისათვის და უნივერსიტეტის ქართული ენის განხრისათვის აკადემიურად ყველაზე სწორი და მეცნიერულად იმდენად წყალგაუვალი, რომ მსგავსს ვერ ვიხსენებ ბოლო 15 წლის მანძილზე. ეს არის შანსი ამ სფეროს გადარჩენისათვის ქუთაისში. ეს არის შანსი იმისათვის, რომ თითოეული თქვენგანის საუნივერსიტეტო განათლების დამადასტურებელი საბუთი ღირებული გახდეს დასავლური სტანდარტებისათვის. ის ფაქტი, რომ ტარიელ ფუტკარაძე ვერ წყვეტდეს თქვენი სასწავლო პროგრამების შედგენის საკითხებს, არის შანსი, რომ თქვენამდე მოაღწევს პოლიტიკურად არაინტერპრეტირებული ენათმეცნიერული კოდექსი, რომლის საფუძვლები ვილჰელმ ჰუმბოლდტმა და ფრანც ბოპმა საბოლოოდ ჩამოაყალიბეს და ამოსავლად დაუდეს პირველ ენათმეცნიერულ კათედრას ბერლინის უნივერსიტეტში თითქმის ორასი წლის წინ. იგი სავალდებულოა დღესდღეობით ყველა მკვლევარისათვის, რომელიც თავის თავს ენათმეცნიერს უწოდებს. ეს კოდექსი, რომელშიც კოლეგებთან ინერაქციის წესებიც იგულისხმება, კარგად იცის პროფესორმა არაბულმა და ასევე იმათაც, ვინც თავს არიდებს სააპელაციო კომისიაში მონაწილეობაზე თანხმობას:
ძნელია, თუ არა შეუძლებელი, კომპრომისი გააკეთო მეცნიერულ მორალთან, ანუ კახაბერი უწოდო იმას, ვინც ასეთს არა ჰგავს.
დასავლეთის მეცნიერული კვლევის „ფუფუნებას“ წარმოადგენს საერთაშორისო კონგრესებისა და ქოლოქვიუმების სიუხვე. გულახდილად გეტყვით, რომ ბოლო 4-5 წლის მანძილზე უსიამოვნო წინათგრძნობით მივდივარ ენათმეცნიერთა, უმეტესად კავკასიოლოგთა, თავყრილობებზე. ამის მიზეზი გახლავთ ის, რომ ამ თავყრილობების შესვენებების (caffee breack) ფოლკლორული ანეგდოტების უცვლელი პროტაგონისტი არის ტარიელ ფუტკარაძე: „გაიგე ახალი ანეგდოტი ქუთაისიდან? ტარიელს აიეტის ენა აღმოუჩენია...“ (ხარხარი), ანდა: „გაიგე, ტარიელი იტალიაში კონფერენციაში მონაწილეობს და ერთადერთია, ვინც ქართულად კითხულობს მოხსენებას...“ „ალბათ თავის თავს წაუკითხავს...“ (ხარხარი) ანდა: „ტარიელმა ქართველოლოგია ორ ბანაკად გაჰყო - თვითონ და KGB (ხარხარი)“.
ჩემი დილემა ასეთ სიტუაციებში არის ან თავის მართლება იმით, რომ ტარიელ ფუტკარაძე და ქუთაისი ერთი და იგივე არ არის, ან იმაზე მინიშნება, რომ ტარიელ ფუტკარაძე არცერთ ბოლოდროს ჩატარებულ საერთაშორისო ქართველოლოგიურ კონგრესზე არ ჩნდება. თბილისშიც კი, სადაც შარშანწინ ალიშა ჰარისმაც მოახერხა ნიუ იორკიდან ჩამოსვლა და თვით ღრმად მოხუცებული, ქართველოლოგიის მეტრი, ვინფრიდ ბოედერიც გამოვიდა მოხსენებით. თავი რომ დავანებოთ ბერნარ უტიეს პარიზიდან, იოსტ გიპერტს ფრანკფურტიდან და, უფრო მეტიც, მრავალრიცხოვან დელეგაციებს ჩრდილო კავკასიიდან, რომელთაც აგვისტოს ომის შემდეგ ათასგვარი ხრიკით მოუხდათ თბილისამდე ჩამოღწევა. ტარიელ ფუტკარაძე არის მეცნიერული სამყაროს აბსაიტში, მისი თეზები არის უკუგდებული ყველა მნიშვნელოვან კონფერენციაზე ჩვენს სფეროში. მისი მეცნიერული ღირებულება არის კატასტროფულ ნიშნულზე, რაც იმის საფუძველია, რომ მასთან არავინ მეცნიერულ დისკუსიას არ მართავს, არავინ, ვისაც თავი სერიოზულ მკვლევარად მიაჩნია. მის მიერ პროდუცირებული ბევრი წიგნი პატივისცემით ამოვიღე სანაგვე ყუთიდან (მაინც, წიგნია) და წაკითხვის შემდეგ ასევე ფრთხილად ჩავდე სანაგვე ყუთში (გერმანელებს მაკულატურისათვის ცალკე ადგილი აქვთ რეპროდუცირებადობის გამო). კრიტერიუმი, რომ იგი ბევრ წიგნს წერს, არანაირ ინფორმაციას არ იძლევა მის ხარისხსა თუ უხარისხობაზე. არცერთი დასავლელი ქართველოლოგი, ხაზს ვუსვამ, არცერთი დასავლელი ქართველოლოგი არ აკეთებს ბოლო წლებში ტარიელ ფუტკარაძის ციტირებას, რაც იმას ნიშნავს, რომ იგი არ აღიქმება ამ სფეროს წარმომადგენლად. უარესი სასჯელი მეცნიერისათვის არ არსებობს.
მისი მეცნიერებისაგან დისტანცირება ემთხვევა იმ გახმაურებულ კამპანიას, რომელიც ტარიელ ფუტკარაძემ ყველა იმ ენათმეცნიერის წინააღმდეგ მიმართა, ვინც მისი თეზისები მეგრულისა და სვანურის „ჩამოდიალექტებასთან“ დაკავშირებით გააკრიტიკა. მეცნიერული სამყარო ძალიან სუსტია იმათ წინაშე, ვინც პოლიტიკას და მეცნიერებას ერთმანეთში ურევს. ამის გამო ხდება ასეთი „მეცნიერის“ იგნორირება, გარიყვა. ტარიელ ფუტკარაძეს გავლილი აქვს საკმაოდ სოლიდური პოლიტიკური სკოლა და ფლობს იმ ინსტრუმენტებს, რომლებითაც აღჭურვილი მეცნიერულ სამყაროში ძნელად თუ მეგულება ვინმე. ეს მისი აშკარა უპირატესობაა, მაგალითად, ჩემთან მიმართებაშიც. ეს უპირატესობა გათავისებული აქვს თავადაც და თბილისში იმ ქართველ ენათმეცნიერებსაც, რომლებიც თავს არიდებენ მასთან კონფრონტაციას, თუნდაც შესაძლო სააპელაციო კომისიის წევრებს.
ამ თავის არიდებაში სამარდება აკაკი შანიძის, არნოლდ ჩიქობავას და ბუმბერაზი მეცნიერისა და პიროვნების ბესიკ ჯორბენაძის ნათელი ხსოვნა.
ბესიკის სიცოცხლეში, დარწმუნებული ვარ, ქართული ენათმეცნიერება ტარიელ ფუტკარაძეს ჭეშმარიტებას ყველა სახის კომისიაში ეტყოდა და ამას თავს არ აარიდებდა. მეორეც, ამ თავის არიდებაში ფეხით ითელება ქუთაისის და მისი უნივერსიტეტის საერთაშორისო სახე. შესაძლოა, ბევრს თბილისში ერჩიოს კიდეც, რომ ტარიელ ფუტკარაძე ქუთაისშია „მილაგებული“ და თავისი „დურსუნოლოგიით“ (ციტირება ერთ-ერთი კონფერენციიდან) ხალხს თბილისში ნერვებს არ უშლის.
მე ვაპელირებ უნივერსიტეტისადმი თქვენს სიყვარულზე: ტარიელ ფუტკარაძის ადგილი ენათმეცნიერებაში არ არსებობს! და რატომ უნდა იყოს მისი ადგილი აკაკი წერეთლის სახელობის უნივერსიტეტში?!
მის მიერ თქვენთვის შედგენილი სასწავლო გეგმები წარმოადგენს სრულ მეცნიერულ და აკადემიურ ნონსენსს. ამის თქმის უფლებას მაძლევს ის, რომ ფრანკფურტის უნივერსიტეტის ემპირიული ენათმეცნიერების 7 სხვადასხვა სავალდებულო სალექციო კურსი ენათმეცნიერებაში ჩემი კონციპირებულია და მრავალჯერ ევალუირებული. ის 800-მდე გერმანელი სტუდენტი, რომელიც ამ კურსებს ისმენს და გამოცდებს აბარებს, არის სახელმწიფო პასუხისმგებლობის სუბიექტი. ეს პასუხისმგებლობა თქვენს მიმართ არ გააჩნია ტარიელ ფუტკარაძეს. ქართული სახელმწიფო, როგორც სჩანს, სუსტია ან მოუცლელი, სიღრმეში ჩახედოს ამ თემას. ამიტომ, ეს პასუხისმგებლობა უნდა იტვირთოთ თქვენ, სტუდენტებმა; დასვათ კითხვები, ბევრი კითხვა: რატომ არის ყველა ის მეცნიერი, ვინც ტარიელ ფუტკარაძის თეზისებს არ ეთანხმება, რუსეთის რეზიდენტი? რატომ არ აღიქვამენ მას იმერეთს იქეთ მეცნიერად? რატომ ცდებოდნენ თურმე კარლ ბრუგმანი, ანტუან მეიე, იერჟი კურილოვიჩი? და რატომ არ ცდება ტარიელ ფუტკარაძე? მის მიერ „პოსტსკრიპტუმის“ ზემოთ ნახსენებ სტატიაში ნათქვამი წინადადება, რომ „... ჩემი „დისკრიმინაციის“ საბაბი თუ მიზეზი (ესეც გასარკვევია!) აღმოჩნდა ჩემივე ერთ-ერთი სამეცნიერო თვალსაზრისი, რომელიც მოკლედ ასე ჩამოყალიბდება: ქართველებს ერთი დედაენა გვაქვს“ - არის პოლიტიკური უხამსობა. უხამსობაა ამგვარი თემებით სპეკულირება. ჭეშმარიტი მეცნიერი და ჭეშმარიტი პატრიოტი ერთმანეთის თანმხვედრი ცნებებია. ჭეშმარიტი პატრიოტი არასოდეს მიემხრობა მეცნიერულ სიყალბეს, რამეთუ ამით პირველ რიგში თავის სამშობლოს შეურაცხყოფს.
ჩემთვის ნათელია ის რეალობა, რომ პოლიტიკისაგან თავისუფალი სივრცე საზოგადოებაში არ არსებობს, მაგრამ ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ჩვენ ყველას არ გვქონდეს ლეგიტიმური უფლება და მოვალეობა, დავიცვათ უნივერსიტეტი და მეცნიერება პოლიტიზირებისაგან. ტარიელ ფუტკარაძე სპეკულირებს ფრაზით, რომელიც არა მეცნიერული, არამედ სოციო-პოლიტიკური დისკურსის ნაწილია. მტკივნეული 90-იანი წლები და ჩემი სტუდენტობა ქუთაისის უნივერსიტეტში გაჯერებული იყო ამგვარი სპეკულაციებით და ამით სანამდე მივედით, თავადაც ხედავთ.
გერმანელებს ომის შემდგომ ისტორიაში აქვთ რამდენიმე გახმაურებული შემთხვევა, როცა მეცნიერული კოდექსის დარღვევამ ბევრი გრანდიოზული მეცნიერი შეიწირა: მარტინ ჰაიდეგერს აეკრძალა ლექციებზე შესვლა ნაციონალ სოციალისტური პარტიის წევრობის გამო (ომის დამთავრებიდან 1952 წლამდე); ლეო ვაისგერბერი იყო უფრო დიდი ეთნოლინგვისტი, ვიდრე ბანიამინ ვორფი ან ედუარდ საპირი, მაგრამ იდეოლოგიისა და მეცნიერების ერთმანეთში არევის გამო დიდხანს დარჩა აკადემიური აღიარების გარეშე.
გერმანულმა სახელმწიფომ თავის თავზე აიღო პასუხისმგებლობა ახალგაზრდა თაობის წინაშე, რომელიც მეცნიერულ ჭეშმარიტებას უნდა ეზიაროს პოლიტიკის გარეშე. მეცნიერება არის ძალიან უკომპრომისო გზა ჭეშმარიტებისაკენ და იდეოლოგიურ კორექტურებს არ ექვემდებარება.
ტარიელ ფუტკარაძის სტატიები თუ წიგნები გაჯერებულია წყაროების უცოდინრობით (ნახეთ და წაიკითხეთ ნინო დობორჯგინიძის სტატია ამ თემაზე), ანტიგლობალიზმის ქადაგებით, პოლიტიკური ინდოქტრინიზმით, ანუ ყველაფერ იმით, რასაც მეცნიერებაში არაფერი ესაქმება. იფიქრეთ იმაზე, რომ ერთ დღეს თქვენს ევროპელ თანატოლებთან საფიხვნოს გამართვა მოგიწევთ. რთული იქნება დისკუსიის თემად ისეთი საგნის აღება, რაზეც დასავლური ენათმეცნიერება ყველაზე გვიან სოსიურიდან მოყოლებული შეთანხმებულია.
ტარიელ ფუტკარაძის სასწავლო კურსები ქართულ ენათმეცნიერებას მეცნიერულ ქვის ხანაში ექაჩება და რახან ყველა „მშვიდად“ უყურებს ამ პროცესს, თქვენი მოვალეობაა რეალობისათვის თვალის გასწორება და კრიტიკული კითხვების დასმა. ამ კითხვებზე პასუხის მიღება თქვენი უფლებაა, რომელსაც დაცვა სჭირდება.
ამ წერილს აქ მოვრჩებოდი, რომ არა ერთი დეტალი. ჩემი სახელი და ფრანკფურტში ყოფნა საქართველოში ასოცირდება პროფესორ იოსტ გიპერტის სახელთან. დარწმუნებული ვარ, ეს დეტალი ტარიელ ფუტკარაძისათვის ამ წერილის დაწერის მოტივადაც იქნება პროპაგირებული...
მე მინდა ერთი რამ გითხრათ, ჩემო უმცროსო მეგობრებო: პროფესორი იოსტ გიპერტი არ არის პირველი ენათმეცნიერი, რომელთანაც მოწაფეობრივი და ახლა უკვე კოლეგიალური ურთიერთობა მქონია. იმ ბედნიერებით, რომ ნოამ ჩომსკის, ბერნარდ კომრის, პეტერ შლობინსკის, მარტინ ჰასპელმათის, ელიზაბეთ ტრაუგოთისა და მორის ჰალესათვის მათ ლექციებზე მომესმინა, ბოსტონიდან მოყოლებული, ბერლინის, ლუევენისა და ჰანოვერის ჩათვლით, ევროპაში ვერავის გააკვირვებ. პროფესორ გიპერტთან ურთიერთობა არის ენით აღუწერელი პრივილეგია ჩემთვის, როგორც მეცნიერისათვის და როგორც ადამიანისათვის და ამას ემატება კიდევ ერთი: როგორც ქართველისათვის. დამერწმუნეთ, ქართველოლოგიაში დღესდღეობით არ არსებობს ამ მასშტაბის მეცნიერი და მისი მეცნიერული ინტერესი ქართველოლოგიის ფუნდამენტურ თემებზე არის ქართული ენათმეცნიერების ბედნიერი შენაძენი. ამაზე არ კამათობს არავინ... არავინ, გარდა ტარიელ ფუტკარაძისა.
თუმცაღა მე ამ წერილის მოწერა ჩავთვალე ჩემს მოვალეობად თქვენს წინაშე და ჩვენი საერთო „alma mater“-ის, აკაკი წერეთლის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტის, წინაშე, რომლის ბრწყინვალე პროფესორ-მასწავლებლებმა შემასწავლეს ორი უმთავრესი რამ ადამიანის ცხოვრებაში: სამშობლოს სიყვარული და აზროვნების თავისუფლება.
გულითადად -
ზაქარია ფურცხვანიძე,
ფრანკფურტის გოეთეს სახელობის უნივერსიტეტის ემპირიული ენათმეცნიერების ფაკულტეტის ლექტორი, შედარებითი ენათმეცნიერების ინსტიტუტის მეცნიერ-თანამშრომელი, ფაკულტეტის ბაკალავრიატის სასწავლო კოორდინატორი