1971 წლის 6 აგვისტო, პარასკევი. პრესის სახლში, ჩემს სამუშაო ოთახში, ბატონი ოტია იოსელიანი მეწვია. იცოდა, რომ მე, წლების მანძილზე, ომის თემაზე ვმუშაობდი და, რადგან ის, იმ დროს, ახალ წიგნს „ცისფერი და შავი მდინარე“ წერდა, რაღაც კონსულტაციები სჭირდებოდა.
ამ დროს, ოთახის კარი შემოაღო მარუხის ბრძოლების მონაწილემ ლევან მშვენიერაძემ და კატეგორიულად მომთხოვა, მონაწილეობა მიმეღო მის მიერ ორგანიზებულ ექსპედიციაში მარუხის უღელტეხილზე. ბატონმა ოტიამაც, იმ წუთშივე, თანხმობა განაცხადა ექსპედიციაში მონაწილეობაზე.
სამშაბათს, 10 აგვისტოს, ჩავედით ზუგდიდში, სადაც გვიმასპინძლა რაიონული გაზეთის რედაქტორმა ისააკ ქორთუამ თავის კოლექტივთან ერთად, ისინი აღფრთოვანებული იყვნენ ბატონ ოტიასთან შეხვედრით. აქვე შემოგვიერთდნენ მარუხის ბრძოლების მონაწილენი - გერმანე კოდუა და ვარლამ როგავა.
დღის 3 საათზე დრანდაში ვიყავით. ვაპირებდით ვერტმფრენით მარუხზე გაფრენას. აეროპორტის უფროსი ქვარცხავა მეორე დღისთვის გვპირდება დახმარებას. ღამეს აეროპორტის სასტუმროში ვათევთ, მაგრამ მეორე დღეს ფრენები აღარ არის. გადავწყვიტეთ ტაქსით გამგზავრება.
ტაქსის მძღოლი ბარუკ თურქმენიანი კარგად იცნობდა ამ მხარეს. ის კარგი მოსაუბრე გამოდგა. ჩვენი გზაც 394-ე დივიზიის ნაკვალევს დაადგა. გავიარეთ სოფლები მაჭარკა, მერხეული, ოქტომბერი (ოლდინსკი), წებელდა, ზახაროვკა (ამტკელი), ჩინი, ლათა (ზედა და ქვედა), ბაგადის კლდეები და ჩავედით ჩხალთაში.
11 აგვისტო. მოვინახულეთ დალის ხეობის სოფლები აჟარა, გენწვიში, გვანდრა, ომარშარა, საკენი. მასპინძლობას გვიწევს აჟარის სასოფლო საბჭოს თავმჯდომარე შოთა გურჩიანი. შემდეგ შემოგვიერთდა მდივანი ბიძინა გუჯეჯიანი და მანქანით შემოგვატარეს აფხაზეთის სვანეთის სოფლები. აქ, ძირითადად, სვანურად ლაპარაკობენ, მაგრამ ხშირია ქართული საუბარიც.
ღამე გავატარეთ შოთა გურჩიანის ოჯახში. მეორე დილით, ეზოში, ოტიამ სახლის კედელზე მიყუდებული ცელი დაინახა და, გულმა არ მოუთმინა, შეუდგა ბალახის თიბვას. ოცი წუთი დაუსვენებლივ იმუშავა. ეს მომენტი ფოტოფირზე აღვბეჭდე.
ხუთშაბათს, 12 აგვისტოს, სოფელ გენწვიშში დავიქირავეთ ცხენები და გამცილებელი არეთა გუჯეჯიანი. საღამო ხანს, სოფელ ჩხალთიდან ავუყევით მდინარე ჩხალთას ხეობას. მოულოდნელად, დათვის ღრიალი შემოგვესმა. აქ იმარჯვა არეთა გუჯეჯიანმა და ერთი გასროლით გააგორა კარგა მოზრდილი დათვი (დათვის ტყავი, მესამე დღეს, ბატონმა ოტიამ 500 მანეთად შეიძინა არეთას სიძის, ბიძინასაგან).
წამოვიდა ძლიერი წვიმა. იძულებული გავხდით, ღამე გაგვეთია არეთას სიძის ოჯახში.
პარასკევი. 13 აგვისტო. მჟავე წყლებამდე შეუსვენებლივ ვიარეთ. ხშირი ზვავების შედეგად, გზა გაფუჭებულია და ზოგიერთ ადგილას საშიში გასასვლელებია. 1963 წელს მოხდა ჩხალთის ძლიერი მიწისძვრა, რის შედეგად მთები ჩამოშლილა და მოსახლეობას მიუტოვებია ეს ადგილები.
ჩხალთიდან 30-ე კილომეტრზე, ტყეში, თავს დაგვესხა გარეული ფუტკარი. მათი ნაკბენებისაგან ცხენები გაცოფდნენ. არც ჩვენ გვადგა კარგი დღე. ვიწრო ბილიკი იყო და სასწაულებრივ გადავურჩით უფსკრულში გადაჩეხვას.
ბევრი აღმართ-დაღმართი გავიარეთ, გადავკვეთეთ ჭაობები, ტყის ბილიკები, აქვე შევხვდით ჰიდროლოგებს ანზორ პაიჭაძეს და შოთას (გვარი არ მახსოვს), რომლებიც მდინარე მარუხის სათავისაკენ მიდიოდნენ. ისინი მოწიწებით მიესალმნენ ბატონ ოტიას. ამ ადგილას მდინარე ჩხალთა მკვეთრად უხვევს. აქვე განლაგებულია გეოლოგიური პარტიის კარვები. პარტიას ხელმძღვანელობს გოგი რამიშვილი. ისინი სპილენძის მადნის ძიებაში არიან.
აქედან ორიოდე კილომეტრში ყოფილი აეროდრომია და 808-ე პოლკის შტაბის შენობის ნანგრევები. კიდევ 8 კილომეტრი და ვუახლოვდებით ჩანჩქერს. გვიხდება ჩამოზვავებული ადგილების დაძლევა. მდინარე მარუხის მარცხენა ნაპირზე საბრძოლო სანგრებია. ისინი ქვებით არის შემოზღუდული. აქვე ადამიანების თავის ქალები და ჩონჩხებია მიმოფანტული.
ჩანჩქერთან ახლოს სვან მწყემსებს კარვები დაუდგამთ. ორი ქალი და ექვსი კაცი, პატარა ჯამბულათიც მათთან ერთად დროებით ფერმას ემსახურება. კარგად მიგვიღეს. გაგვიმასპინძლდნენ ნადუღით, ყველით, სულგუნით, მაწვნით, ღომით. იმ ღამეს კარავი მთლიანად დაგვითმეს.
14 აგვისტო, შაბათი. ჩანჩქერისა და შემდეგ უნაგირასკენ შევუდექით გზას. მიწისძვრის შედეგად მთები ჩამოშლილია. უზარმაზარი ლოდებით ჩახერგილია ბილიკები. ადამიანის ჩონჩხებითაა მოფენილი ეს ადგილები. აქედან იწყება ყინულოვანი ველი. ადგილი მოფენილია ძვლებით, ყუმბარებისა და ნაღმების ნამსხვრევებით, დამპალი აირწინაღებით და ფეხსაცმელებით. ყინულის ველზე 30-40 მეტრის სიღრმის, 3-4 მეტრის სიფართის ნაპრალებია. ამბობენ, ტყვიას 1000 კაციც არ მოუკლავს, რაც ნაპრალებმა, შიმშილმა და სიცივემ გააკეთესო (ამას დარწმუნებით ამბობდნენ ამ ბრძოლების მონაწილეები).
ავედით 2737 მეტრზე ზღვის დონიდან. უბერავს ძლიერი ქარი, თოვს. მივდივართ ობელისკებთან. ქვევით, მარცხნივ, ტბაა, ხოლო მარჯვნივ - თოვლით დაფარული მიდამო. ობელისკები გახსნილია 1963 წლის 18 აგვისტოს. უღელტეხილზე ძლიერი ქარი მძვინვარებს (როგორ ძლებდნენ 1942 წელს ადამიანები!). მეტის მოცდა შეუძლებელია და ვეშვებით ქვემოთ. კოკისპირულად წვიმს. მდინარეები ადიდდა. დიდი წვალებით, 2 საათში კარავში ვიყავით.
5 საათზე დავტოვეთ ჩვენი სტუმართმოყვარე მასპინძლები, გადავუღეთ სამახსოვრო სურათები და დავეშვით ისევ იმავე გზით, რომლითაც ამოვედით მარუხზე. საღამო ხანს გეოლოგებს ვესტუმრეთ. ყველანი ადგილზე დაგვხვდნენ. გაიხარეს ბატონი ოტიას სტუმრობით. ბევრი ისაუბრეს, ილაპარაკეს მომავალ გეგმებზე. შემდეგ, კარავი გაშალეს, მოგვცეს გასაბერი ლეიბები, ჩვენც ძილს მივეცით თავი.
15 აგვისტოს, კვირას, დილის 7 საათზე, დავემშვიდობეთ ამ შესანიშნავ ადამიანებს, ცხენებზე ამხედრებულნი, დავეშვით ჩხალთისკენ (ვერც ამჯერად ავიცილეთ გარეული ფუტკრების თავდასხმა). ჩხალთაში გავასწორეთ ანგარიში. მალე მანქანაც ვიშოვეთ და საღამოს 8 საათზე კელასურში ვიყავით. იქიდან სოხუმ-თბილისის მატარებლით რიონის სადგურში ჩავედით.
მოგზაურობა ექვს დღეს გაგრძელდა.
გავიდა რამდენიმე წელი და ბატონმა ოტია იოსელიანმა 1975 წელს გამოსცა რომანი „ცისფერი და შავი მდინარე“. იქ ბევრი ფრაგმენტი მარუხის ბრძოლებთან არის დაკავშირებული.
შალვა ლორთქიფანიძე,
ჟურნალისტი
P.S. 2011 წლის 20 სექტემბერს 80 წელი შემისრულდა. ამ გადასახედიდან გულთბილად ვიგონებ იმ წლებს, რომელიც გამიტარებია მონატრებადქცეულ კაცთან -
ოტია იოსელიანთან.