10 დეკემბერს ადამიანის უფლებათა დაცვის საერთაშორისო დღე აღინიშნა. როგორი იყო 2014 წელი საქართველოში ადამიანის უფლებების დაცვის კუთხით, რა ხარვეზები არსებობს და რა პასუხისმგებლობა ეკისრება ხელისუფლებას - ამ საკითხებზე „ლიბერალი“ იურისტ ლია მუხაშავრიას ესაუბრა.
- ხელისუფლების წარმომადგენლები ხშირად საუბრობენ იმაზე, რომ დანაშაულმა კი არა, მისმა გაშუქებამ იმატა. თქვენი შეფასებით, ქვეყანაში მიმდინარე მოვლენების ფონზე, რამდენად რეალურია ეს არგუმენტი?
- მგონი ორივე ერთდროულად ხდება. საზოგადოებას მოთხოვნა გაუჩნდა და მედიაც ამიტომ აწვდის მას ინფორმაციას. ჩვენი საზოგადოება საკმაოდ გარკვეულია ადამიანის უფლებებისა და სახელმწიფოს ვალდებულებების საკითხში. 5 წლის წინ სრულიად განსხვავებული ვითარება იყო. რეპრესიებმა და ავტორიტარული რეჟიმის მოქმედებამ საზოგადოება ძალიან გაანათლა, მაგრამ ამაში დიდი ფასია გადახდილი - სიცოცხლე, ფსიქიკური და ფიზიკური ჯანმრთელობა. ეს საზოგადოებისთვის ძალიან მნიშვნელოვანი მონაპოვარია.
ამის პარალელურად, მედიაც უფრო კვალიფიციური გახდა. მაგალითად, ახლა უკვე აღარავინ დაობს იმაზე, რომ სტატისტიკა არ არის მთავარი, ერთი ფაქტიც საგანგაშო უნდა იყოს და არის კიდეც. ადრე ამბობდნენ, წინა წელს ამდენი პატიმარი მოკვდა, წელს ნაკლები და უკეთესობააო. ამ სფეროსთვის ეს ლოგიკა საერთოდ უვარგისია.
- ხელისუფლების მაღალი თანამდებობის პირების მხრიდან ხშირად გვესმის მტკიცებითი ფორმით ნათქვამი ბრალდებები იმ საქმეებზე, სადაც ჯერ სასამართლოს განაჩენი არ გამოუტანია. არის თუ არა ასეთი განცხადებები ბრალდებულების უფლებების დარღვევა და რა პასუხისმგებლობა შეიძლება დაეკისროს პოლიტიკოსს?
- ამ შემთხვევაში პოლიტიკოსისთვის ყველაზე დიდი სასჯელი ის იქნება, რომ საზოგადოებამ დააწესოს ნომინაცია - „ყველაზე სასირცხვილო ფრაზების ავტორი“ და წლის ბოლოს გამარჯვებულს ჩარჩოში ჩასმულ სერთიფიკატთან ერთად რამე სასაცილო პრიზი გადასცეს.
ვიცით, რომ საქართველოში გამოძიება ვერა და ვერ დაიბადა, ვერ გაახილა თვალები და გამოძიებას ვერ დაემსგავსა. ამიტომ ხელისუფლება კვიმატი მეთოდებით უკვე სასაცილო მდგომარეობაში უნდა ჩავაყენოთ.
მე მესმის, რომ დაზარალებულთა მხარეს არის მოკლული ადამიანები, გაუბედურებული ოჯახები, დანგრეული ცხოვრება და ახალგაზრდობა. მაგრამ ტრადიციული მეთოდები არასაკმარისია.
ხელისუფლების ძალადობამ გამოიწვია ის, რომ ძალადობრივი ურთიერთობის ფორმა კულტურის და ყოფის ნაწილი გახდა. ეს ქმნის იმის საფუძველსაც, რომ ადამიანის უფლებების შელახვა, მისი უკანონოდ დაპატიმრება ადვილია.
დასავლეთში პოლიცია რომ მოკლავს ვინმეს, იმ დღესვე მთელი ქვეყანა ფეხზე დადგება და დამნაშავის დასჯას ითხოვს. ჩვენ რამდენჯერ დაგვემართა ასეთი ამბავი და რამდენჯერ გამოვედით ქუჩაში?! ეს ხელისუფლების თვითნებობას ზრდის, მათ ჰგონიათ, რომ ამის უფლება აქვთ და რიხიანად, თავაწევით გველაპარაკებიან.
ზოგჯერ მე მრცხვენია, რომ ჩემი მთავრობის მეთაური ასეთ სამარცხვინო განცხადებებს აკეთებს. უწესოდ კი არა, უვიცად იქცევა. ამას აკეთებენ ის ადამიანებიც, რომლებიც გუშინ უფლებადამცველები იყვნენ და განათლებით იურისტები არიან, უფრო უარესი, ევროკონვენციას მოიშველიებენ ხოლმე. თეორიულად ბრტყელ-ბრტყელი ლაპარაკი უყვართ და პრაქტიკულად თვითონ არღვევენ ხოლმე კონვენციას.
- წელს სამართალდამცავი ორგანოების მხრიდან ძალის შესაძლო გადამეტების შესახებ არაერთმა მოქალაქემ განაცხადა. რამდენად ადეკვატურია ამ ფაქტებზე პასუხისმგებელი უწყებების რეაგირება?
- ძალიან სამწუხაროა, რომ ხელისუფლებამ ვერ ისწავლა ჭკუა, ვერ გაიგო მარტივი რამ - სახელმწიფოს სახელით მოქმედ შეიარაღებულ პირს განსაკუთრებით მკაცრი კონტროლი სჭირდება. იმიტომ, რომ შეიარაღებული კრიმინალის გამოვლენა და განიარაღება შესაძლებელია. მაგრამ როდესაც სახელმწიფოსა და შსს-ს სახელით შეიარაღებულ ადამიანთა ორგანიზებული ინსტიტუცია მოქმედებს და ის უფლებამოსილებას რამე ფორმით გადაამეტებს, ეს ყველაზე სახიფათო მოვლენაა.
ამიტომ ამაზე ხელისუფლებას ზემდეტად სერიოზული რეაქცია უნდა ჰქონდეს, რათა მომავალში მსგავსი ფაქტების პრევენცია მოხდეს და ამ უწყების თანამშრომლებს გაცნობიერებული ჰქონდეთ, - მის იარაღს უფრო მკაცრი მოპყრობის წესი აქვს, ვიდრე კრიმინალის მიერ უკანონოდ შეძენილს. კონტროლიც გაცილებით მკაცრი უნდა იყოს, მაგრამ ჩვენთან პირიქითაა.
ეს არის სახელმწიფოს საუკეთესო ინტერესი, რათა საკუთარი ინსტიტუციების გახრწნა არ დაუშვას. თუ კონტროლი არ არის, მაშინ სამართალდამცავები გადადიან თვითნებობაზე და პირველ რიგში, საკუთარი თავისთვის ხდებიან საშიშნი. ეს არ არის ვიღაცის პრეტენზია ან დაზარალებულთა ახლობლების მოთხოვნა. ეს არის სახლმწიფო პოლიტიკის ძალიან მნიშვნელოვანი ნაწილი.
საზოგადოება თუ არ გენდობა და პატივს არ გცემს, არაფერი გამოვა. ის უნდობლობა, რაც არსებობს ძალიან საშიშია ყველასთვის.
ამასთან, ძალიან სამწუხაროა, როცა ასეთი არასაიმედო ჰაბიტუსის მქონე შინაგან საქმთა მინისტრი გყავს. ის მისი და მისი უწყების მიმართ ნდობას არა მარტო მისი ასაკით, კვალიფიკაციით, პროფესიონალიზმით, არამედ ჰაბიტუსითაც უნდა ქმნიდეს. ამას დემოკრატიულ ქვეყნებში ყურადრებას აქცევენ.
- მიუხედავად სამოქალაქო და არასამთავრობო სექტორის პროტესტისა, პირად მონაცემებზე წვდომის გასაღები კვლავ შსს-ში რჩება. როგორ ფიქრობთ, ირღვევა თუ არა ამით საზოგადოების უფლება?
- ფარული მიყურადება რომ ხდება, ამაში ეჭვი არავის ეპარება, თანაც ეს ახლა უკვე კანონითაა დადგენილი. მაგრამ, როცა კანონში არ არის მექანიზმი, რომლის მეშვეობითაც მის კანონიერებაზე ზედამხედველობა მოხერხდება, რა თქმა უნდა, თვითნებობა იქნება და სახელმწიფო ჩვენს პირად და პროფესიულ ცხოვრებაში როგორც უნდა, ისე ჩაერევა. ჩვენ უკვე მივეჩვიეთ ამას და ვიცით, სატელეფონო საუბრის თემა რა შეიძლება იყოს, მაგრამ უფრო საშიში ინტერნეტის მასალებზე სრული წვდომაა. ვინც ინტერნეტს აქტიურად იყენებს, ეს ხელისუფლებას მათი კონტროლის ძალიან საშიშ შესაძლებლობას აძლევს.
მაგალითად, მე ევროსასამართლოს საქმეებზე ვმუშაობ და მთელს მსოფლიოში ჩემს კოლეგებს ყოველდღიურად ვუკავშირდები. მე მაქვს ისეთი ინფორმაცია, რომ სულაც არ მინდა, არათუ ხელისუფლებამ ნახოს, რომელიც ევროსასამართლოში ყველა საქმეზე ჩემი ოფიციალური მოწინააღმდეგეა, არამედ ვინმე უცნობმა ან კოლეგამ. ასეთ დროს, მე შემიძლია ვამტკიცო, რომ ჩემი პროფესიული საქმიანობა დარღვეულია.
მე წინა და ამჟამინდელ მთავრობებს შორის ტოლობის ნიშანი რამდენჯერმე დავსვი. ყველაზე სქელი ორი ხაზი ამ კანონის მიღების შემდეგ დაისვა. ყველაზე სამწუხარო ისაა, რომ ამ კანონის ავტორები ჩემი კოლეგები არიან.
- ბოლო პერიოდში ომბუდსმენი ციხეებში პატიმრების მიმართ არაადამიანურად მოპყრობაზე ხშირად საუბრობს. როგორ ფიქრობთ, რა უნდა გააკეთოს ხელისუფლებამ მსგავსი ფაქტების პრევენციისთვის?
- ნებისმიერი ფაქტის გამოძიება კვალიფიციურად უნდა დაიწყოს. მაგრამ ყველაზე პრობლემური ჯანმრთელობაშერყეული პატიმრების საკითხი მგონია.
მე არ მყავს პატიმარი, რომელიც აშკარა წამების ან ფიზიკური ზემოქმედების მსხვერპლია. მაგრამ მყავს პატიმარი, რომლის პირად საქმესაც ციხის ადმინისტრაცია არ გვაწვდის და არ ვიცით, რატომ გადაიყვანეს ერთი საპყრობილიდან მეორეში, თანაც ორი თვის განმავლობაში მის საკანში ვიდეოთვალთვალი სრულიად უკანონოდ ხორციელდებოდა.
არის კიდევ პატიმარი, რომელიც მძიმე ავადმყოფია. გამოკვლევები ჩაუტარეს, მაგრამ ვერ დადგინდა დიაგნოზი. ამ შემთხვევაში მას ალტერნატიული გამოკვლევების ჩატარების შესაძლებლობა ეძლევა. მაგრამ ამისთვის ომი გვჭირდება და ეს არ არის ნორმალური.
ერთ-ერთი პატიმრის ჯანმრთელობის მდგომარეობა უმძიმესია. მაგრამ იმის გამო, რომ კანონიერი ქურდია, მისი სასჯელისგან გათავისუფლება შეუძლებლად მიაჩნიათ. მე ეს სერიოზული დისკრიმინაცია მგონია, ჯერ იმიტომ, რომ კანონიერი ქურდობის მუხლი კანონში ისევ დარჩა და დღევანდელი ხელისუფლება მას ძალიან კარგად იყენებს. არადა ისინი ძალიან სერიოზულად აკრიტიკებდნენ მას და ახლა თურმე გამართლებულია. თუ შენ ადამიანს ამ მუხლით გაასამართლე, და მერე ადამიანად აღარ ჩათვლი, მაშინ შენ საკუთარ ადამიანობაზე ამბობს უარს. ეს დამოკიდებულება დარჩა და ვერ ვხედავთ რადიკალურ ცვლილებებს, რის გამოც წინა ხელისუფლება შევცვალეთ.
- რა საკანონმდებლო ცვლილებები შეიძლებოდა განხორციელებულიყო ადამიანის უფლებების დაცვის მექანიზმის გასაუმჯობესებლად?
- უპირველესი სამართლიანობის აღდგენის საკითხია. ეს იყო პირველი თემა როცა მთავრობებს შორის პირველი ტოლობა დავსვი.
აცხადებენ, რომ თურმე წინა რეჟიმის მსხვერპლთა რაოდენობა იმდენად მცირეა, რომ არ ღირს, ამ ადამიანებს ქვეყნის საინვესტიციო იმიჯი შევწიროთ. არავინ არ ფიქრობს, რომ კანონიერ ძალაში შესული განაჩენების სამართლიანი გადასინჯვის მექანიზმები შეიქმნას. თურმე ამას ხელს ბიუჯეტი უშლის. ჯერ ერთი, ადამიანმა გადახდამდე დიდი გზა უნდა გაიაროს. თანაც მან შესაძლოა უცებ არც მოითხოვოს მისი გადახდა, უბრალოდ სახელმწიფომ აღიაროს, რომ დამნაშავეა. ამ ადამიანებს დაუნგრიეს ფიზიკური და ფსიქიკური ჯანმრთელობა, დაენგრათ ცხოვრება, გაუუბედურდათ ოჯახები, შემოეფლანგათ თუ რამე გააჩნდათ და ამის მერე სახელმწიფო ურცხვად ამბობს, რომ მისთვის პრიორიტეტული ბიუჯეტია და არა მისი მოქალაქის ღირსება და დარღვეული უფლებები.
გამოდის, რომ ეს სახელმწიფო ისევ თავის თავს ემსახურება და არა ჩვენ. ეს ეწინააღმდეგება დემოკრატიული მოწყობის პრინციპს, ეს ხალხი იმისთვის დავიქირავეთ დროებით, რომ ჩვენ გვემსახურონ და არა ჩვენ ვემსახუროთ მათ. ეს არის ძალიან ღრმა და სერიოზული პრობლემა.
კანონში არაფერი შეცვლილა მხარეთა თანასწრობის პრინციპის კუთხითაც. ის დაცვის უფლების საზიანოდ ირღვევა.
შეწყალების კომისიაში ბევრი პირი მოდის ერთსა და იმავე დანაშაულზე და ერთს სასამართლომ 2012 წლის 1 ოქტომბრამდე მიუსაჯა მაქსიმუმი და არჩევნების შემდეგ მეორეს - მინიმუმი. ეს არის წარმოუდგენელი უსამართლობა. ამაზე ჩვენი კომისიის გარდა, მგონი, არავინ წუხს.
მაგალითად, გიორგი გვიჩიანს სამუდამო პატიმრობა შეეცვალა ვადიანი თავისუფლების აღკვეთით. თუ საფუძველი არ იყო გადასინჯვის, რატომ შეეცვალა, თუ საფუძველი იყო, მაშინ ის ბრალდებულისა და მსჯავრდებულის სასიკეთოდ უნდა გადაწყდეს. მაგრამ მაინც ციხეში დატოვეს.
- რა მიგაჩნიათ 2014 წელს ადამიანის უფლებების ყველაზე სერიოზულ დარღვევად?
პირველ რიგში, ეს არის ე.წ. გასაღები საკითხი. პირველ აგვისტოს ძალიან სერიოზული საფუძველი მოიმზადეს იმისთვის, რათა 1 დეკემბერს ასეთი გადაწყვეტილება მიეღოთ. არ დაგვიტოვეს საშუალება გარდა იმისა რომ გვეკივლა, რომ წავალთ სტრასბურგში და ბათუმში და ვიჩივლებთ.
ჯ- ამ ყველაფრის ფონზე რამდენად შეიძლება იმის თქმა, რომ ხელისუფლებისთვის ადამიანის უფლებები პრიორიტეტულია?
- არანაირად აღარ შეგვიძლია რომ ეს ვიფიქროთ. პირიქით, დარღვევა და ფეხქვეშ გათელვაა პრიორიტეტული. ტყუილად ამბობენ, რომ დემოკრატიის გზას ვადგავართ. მხოლოდ ასოცირების ხელშეკრულების ხელმოწერა არაფერს ნიშნავს.
- თქვენ რა გამოსავალს ხედავთ, რა უნდა შეიცვალოს?
- ორი წლის თავზე მე დავრწმუნდი, რომ არა მარტო აღმასრულებელი ხელისუფლება და მთავრობა არ გვივარგა, არამედ პარლამენტიც უნდა წავიდეს. ამიტომ მე ვფიქრობ, რომ გამოსავალი ვადამდელი არჩევნებია. მე არ მოველი სიკეთეს იმ კანონდებლისგან, რომელმაც მოსმენებთან დაკავშირებით ასეთი სილა გაგვაწნა. თუ ამ მთავრობას რამე რესურსი ჰქონდა, აქამდე შეეძლო გამოვლენა. ახლა ვხვდები, რომ ეს რესურსი არ ჰქონია და ჩვენ ილუზიას ვიქმნიდით.
liberali.ge